Hoe stel je grenzen als ze verdwenen zijn?

Coachees met burn-outklachten die bij me komen willen vaak leren om grenzen aan te geven. Ze willen voorkomen dat ze, soms opnieuw, burn-out raken. Voor HSP liggen die grenzen anders dan voor niet HSP.

Dit artikel is op 25 mei 2023 verschenen op hoogsensitief.nl.

In mijn werk als burn-outcoach komt Louise met de vraag hoe ze grenzen kan leren stellen en hoe ze vaker nee kan zeggen. Als ik doorvraag blijkt ze te bedoelen dat ze zichzelf niet meer te zwaar wil belasten, dat ze eerder grenzen wil aanvoelen, dat ze beter voor zichzelf wil zorgen en hersteltijd wil nemen zodat ze herstelt van een burn-out en voorkomt dat ze weer burn-out raakt als ze weer gaat werken.  

Onderliggend thema: Verdwenen grenzen

Bij Louise blijkt het aangeven van grenzen ingewikkeld. Ze is zich er al lang van bewust dat ze vaker nee moet zeggen maar in haar werk vervalt ze steeds in een oud patroon. Ze verliest haar grenzen uit het oog en neemt dan te veel op zich of ze gaat akkoord met een gang van zaken waar ze het eigenlijk niet mee eens is. Haar bewustzijn vernauwt en ze kan niet meer helder overzien wat ze doet. Het voelt voor haar veiliger en natuurlijker om voor een ander klaar te staan dan voor zichzelf te zorgen.   

Dit patroon wordt getriggerd door (vermeende) intimidatie. Ze gaat de ander redden, ze gaat pleasen of braaf zijn, ze offert zichzelf op, terwijl dat eigenlijk niet passend of nodig is.

Als Louise een vraag hoort, dan klinkt dat voor haar als een eis. Bijvoorbeeld de vraag ‘Heb je dat verslag al af?’ klinkt niet als een vraag, met een onderliggende wens of verwachting, maar als een eis: ‘Jij had dat verslag moeten maken, omdat ik dat wil.‘ ‘Wil jij dit project op je nemen?’ klinkt als: ‘Jij moet dit project op je nemen anders gaat het mis’.

De kern is steeds: ‘Ik wil, dus jij moet’.

Dit proces gaat automatisch en onbewust. Haar probleem is niet op te lossen door te proberen haar gedrag te veranderen. Er speelt iets wat dieper ligt.

Voor iemand als Louise is het niet altijd duidelijk wat ‘jezelf’ precies is waarvoor ze kan zorgen, laat staan waar de grenzen van dit zelf liggen. 

In dit artikel wil ik uitleggen welke rol grensoverschrijding gespeeld kan hebben in het ontstaan van dit verdwijnen van grenzen.

Gezonde interactie: Wederkerigheid

Als gezond mens leef je in wederkerigheid. In een gesprek met mij gaat jouw aandacht naar mij uit. Je laat merken dat je beseft wat ik denk en voel. Daarmee bouw je mijn zelf op. Ik reageer en daarmee geef ik jou terug aan jezelf. Daarmee geef ik erkenning aan wat jij denkt en voelt.

Bijvoorbeeld ik zeg iets tegen jou over het weer (‘wat een druilerig weer vandaag’). Door jouw reactie daarop krijg ik erkenning voor wat ik zeg (‘ja, niets aan. Nou kunnen we niet fietsen vandaag’). Ik krijg mezelf terug omdat jij mijn gedachte en gevoel erkent.

In verschillende interacties bouwen jij en ik onszelf op. Zo word ik meer en meer mezelf. Er is een duidelijk onderscheid tussen de ogen van de ander en mijn eigen ogen. Tussen mijn beeld van mezelf en het beeld dat de ander van me heeft.

Ik weet wat van mij is en ik weet wat gepast is voor de ander. Ik kan me verplaatsen in de ander met behulp van mijn spiegelneuronen. Door me voor te stellen dat ik beweeg zoals die ander, een gezicht trek als die ander, iets zeg als die ander, voel ik met mijn spiegelneuronen razendsnel na wat die ander beweegt en beleeft in zichzelf.

Het besef van een zelf ontstaat dus in een interactie. Ooit heb je als kind dit zelf opgebouwd in interactie met je ouders. Ouders geven erkenning aan de gevoelens die het kind zelf heeft. Als het goed is.

Ongezonde interactie: Grensoverschrijding

Bij grensoverschrijding is de ander geïnteresseerd in zichzelf en niet in jou. De ander wil zijn of haar behoefte vervullen en gaat niet uit naar jou, maar komt nemen wat hij of zij nodig heeft. De relatie is niet wederkerig. Het bouwt niet op naar een erkenning van elkaars zelf in de ogen van de ander. Je wordt tot object gemaakt. Bij grensoverschrijding krijg je jezelf niet terug, je krijgt de ander terug. Je voelt je bezet door de ander en je raakt verward. Je raakt verstrikt in de leefwereld van de ander. Dit speelt vooral bij HSP omdat zij meer gevoelig zijn voor de emoties en behoeften van een ander.

Bij grensoverschrijding ziet de ander je als object, als verlengstuk van zichzelf. De ander is in je gedrongen waardoor je jezelf niet meer kan zien in de ogen van de ander. Je krijgt jezelf niet terug maar een onheldere mix tussen de ander en jezelf. Dat schept verwarring tussen je authentieke zelf en het door de ander geprojecteerde zelf. Je weet niet meer wat van jou is en wat van de ander. Dat leidt tot machteloosheid, verstarring en vermoeidheid. De grenzen tussen wat buiten jezelf ligt en wat bij jou hoort zijn niet meer duidelijk. Je gaat je afvragen of je iets verkeerd doet of dat je iets zou moeten doen waar je uit jezelf niet aan gedacht had. Had je dat verslag nou moeten maken? Je bent betoverd.

Bij stevige of herhaaldelijke en traumatiserende grensoverschrijding implodeert jouw innerlijke ruimte. Je hebt geen ervaringsruimte meer voor jezelf. Je bent verstrikt geraakt in de leefwereld van de ander.

Auctoritas

Dit kan in de jeugd ontstaan zijn door een interactie met een moeder of vader die geen veilige hechting bood. Bijvoorbeeld bij een ouder met narcisme of psychopathie. Zo’n ouder heeft een psychische handicap, wat ondermijnend is voor de ontwikkeling van een gezond zelf bij het kind. Je kan dan spreken van narcistische mishandeling. Die mishandeling hoeft niet eens fysiek of seksueel te zijn. Via psychische mishandeling kan het zelf van een kind worden ondermijnd.

Als je ouder je ziet als object en je grenzen geregeld overschrijdt dan dringt die ouder in jouw leefruimte die daarmee op den duur implodeert. Die leefruimte is als een kamer met een deur. Die kamer implodeert en de deur verdwijnt. Daardoor kan de deur niet meer aangeven wat binnen en wat buiten jouw authentieke zelf is. Wie ben ik? Wie is de ander? Er ontstaat verwarring, je begrijpt niet meer en wordt niet meer begrepen. Je bent manipuleerbaar voor hoe de ander jou wil zien.

Misschien dat je als kind je grenzen nog wel voelt, maar je hebt geen woorden of je ervaart geen gehoor om je behoeftes en gevoelens te verwoorden. Je eigen gevoelens en gedachten raken onzichtbaar. Je vereenzaamt.

Als je ouder je ziet als object, krijg je je subjectieve ervaring, je ‘zelf’ niet terug via de blik van die ouder. Dan gaan jouw ogen op zoek naar de blik van die ouder en volgt waar die blik op gericht is.

Als de ouder de blik vaak gericht heeft op een eigen behoefte kan je gewend raken aan het voorzien in onuitgesproken behoeften van die ouder. Als de ouder gericht is op een buitenwereld met geweld en ruzie raak je zelf ook gericht op een wereld vol geweld en ruzie. Dit zet zich voort in het latere leven.

Er is geen ruimte voor kwetsbaarheid, kracht of creativiteit als je innerlijke kamer is geïmplodeerd. Je bent afgepakt van jezelf. Je raakt gekoloniseerd, bezet. Je bent toegeëigend door de dader als een object. Je bent monddood gemaakt. Je weet in wezen niet wie je bent en wat je wil. Je ‘zelf’ met haar grenzen kan zich niet op een gezonde manier ontwikkelen.

Gezond is een kind met auctoritas: een vanzelfsprekende ik-ruimte die ook vanzelfsprekend gerespecteerd wordt.

Als je innerlijke ruimte geïmplodeerd is, ben je in de war over je eigen grenzen. Je voelt die grenzen niet duidelijk meer. Je gaat er te snel en te vaak overheen om te pleasen, waardoor stress en burn-out op de loer liggen.

Wat helpt je verder?

Als je op deze manier als het ware gehersenspoeld bent, dan is het cruciaal dat je mensen om je heen verzamelt die je ondersteunen in een gezonde spiegeling. Die oprecht willen dat je voor jezelf zorgt. Die vanzelfsprekend een gezonde communicatie onderhouden. Zo kan je weer beseffen dat jij niet gek bent. Dat jij je eigenheid hebt en mag hebben. Dat je je moe mag voelen, machteloos, kwaad en verdrietig. Dat je veilig bent als je jezelf bent.

Het leren voelen en aangeven van je grenzen kan alleen als je in contact bent met je natuurlijke zelf. Als bij jou je natuurlijke zelf steeds ondermijnd en afgepakt werd omdat je werd geminacht, gemanipuleerd en als object werd gezien, zal het moeilijk zijn om je grenzen aan te geven totdat je dit onderliggende thema hebt aangepakt.

Dit proces vergt tijd en professionele ondersteuning. Je hebt begeleidingsprocessen nodig die je helpen om weer je eigen innerlijke ruimte op te bouwen en in te nemen. Gespecialiseerde coaches en therapeuten kunnen je hierbij helpen. Daarnaast kan lichaamsgerichte therapie je helpen om meer in contact te komen met je fysieke grenzen en met je gevoelens.

Hoogsensitiviteit

HSP hebben eerder kans op het probleem van het imploderen van de innerlijke ruimte. Vooral als ze een ouder, collega, leidinggevende of partner hebben (gehad) met een narcistische persoonlijkheidsstoornis. Ze zijn meer gericht op een ander en op wat die nodig heeft. Hun brein is biologisch zo opgebouwd. Dat maakt ze bij uitstek geschikt voor een verstrikking in de betovering van bijvoorbeeld een narcist.

Samen met Louise deed ik een HSP analyse. Ze bleek HSP te zijn. Gelukkig zijn HSP bij uitstek toegerust om voordeel te halen uit steun van anderen zoals in coaching of therapie. Louise leerde haar energie van die van haar dominante moeder te scheiden. Dat hielp haar om meer in contact te komen met haar eigen gevoelens en behoeften. Ze leerde wat zij met haar HSP eigenschap nodig had aan zelfzorg. Ze nam daar meer tijd voor. Dat hielp haar om bij zichzelf te zijn en stress te verzachten. Op een zachte manier kon ze stevig worden in haar werk, meer senior, met meer auctoritas.  

Zelfzorg

Jezelf voorop stellen op elk gebied is het allerbelangrijkste. Dat lijkt zelfzuchtig. Maar bij zelfzuchtigheid stel je je eigen behoefte voorop ten koste van een ander. Bij goede zelfzorg vervul je eerst je eigen behoeften en wensen om daarna te geven aan anderen. Zoals de ouder in het vliegtuig eerst het eigen zuurstofmasker moet opzetten voor hij dat masker bij zijn kind kan opzetten.

Visualisatie om je auctoritas te versterken

Ga zitten in een meditatiehouding die voor jou passend is. Sluit je ogen en neem de tijd om tot rust te komen. Stel je een bol van licht voor boven je hoofd. Levendig, vriendelijk, sprankelend licht. Laat dit licht in je hoofd komen. Neem de tijd en laat het zich geleidelijk verspreiden over je hele lichaam. Laat het zich in een rustig tempo opbouwen tot het door je poriën naar buiten straalt. Stel je voor dat er een bol van licht om je heen ontstaat waar je lichaam makkelijk in past. Adem dit licht in. Adem rustig door en rust in dit licht.

Deze visualisatie helpt je om je ruimte in te nemen op een lichte manier.

Wil je je verder ontwikkelen?

Door deel te nemen aan de cursus Lichtend Leiderschap kun je je auctoritas verder versterken. 

Meer kennis opdoen?

Zelfhulp Boeken: ‘Herstellen van narcistische mishandeling’ en ‘Je leven in eigen hand. Verder na narcistische mishandeling’ van Iris Koops. Zie haar website www.verdwenenzelf.org. Ze beschrijft veel voorbeelden uit de praktijk, geeft een theoretisch kader en praktische tips plus waarschuwingen voor valkuilen bijvoorbeeld bij het zoeken naar therapie.

Live The Connection (LTC) biedt workshops en coaching waaronder de Workshop Grensoverschrijding. Dit artikel is deels gebaseerd op kennis uit deze workshop.

Movielearning: Narcisme als cultuurfactor. En: Afweervormen in organisaties en relaties.

Films: August Osage County. Met Meryl Streep en Julia Roberts. Een disfunctionele familie met Meryl Streep in de rol van een zwaar gestoorde moeder en Julia Roberts als haar dochter.

TV-serie: The last parade uit 2012. De hoofdpersoon, gespeeld door Benedict Cumberbatch, trouwt een vrouw met narcistisch gedrag en weet zich hier uiteindelijk uit te redden.

Romans: Thomas Hardy (1840 – 1928  ) The Mayor of Casterbridge. De hoofdpersoon heeft narcistische kenmerken en richt daarmee veel schade aan in zijn relaties. In zijn boek ‘Far away from the madding crowd’ komt een aanbidder voor met narcistische kenmerken. Van dit laatste boek is een goede verfilming uit 2015.